Dzieciństwo wiejskie – sielskie i niesielskie.

Fotografie, dokumenty i relacje wspomnieniowe w świetle historii mówionej polskiej wsi
Niepublikowane archiwalia z XIX-XX w. ze zbiorów IAE PAN

Katarzyna Kość-Ryżko, Ewa Baniowska-Kopacz

Warszawa 2024

Dziecięce portrety

„Los mojego życia był dla mnie twardy od dzieciństwa aż do lat dzisiejszych. Moi rodzice też twardo i ciężko przeżyli na biedzie krótkie swoje życie. Nie odziedziczyli oni nic po swoich ojcach, jeno żmudną pracą dorobili się, że nabyli dwa i pół morga lichego i mokrego gruntu i jaki taki dom wystawili. Ale los życia moich rodziców był twardy i jednakowo usposobiony do ojca i matki, że w jeden dzień musieli się pożegnać z tem światem i dziećmi, aby spocząć w jednej mogile (r. 1905). Zostało nas dwóch braci liczących po dwa lata. Mnie zabrała jedna ciotka, a brata druga, i u mej ciotki, która była wdową i na jej barkach spoczywała jej gospodarka składająca się z trzech morgów i jednej krowiny, przyszło mi przeżyć młode lata aż do pełnoletności”
(Pamiętnik nr 47, 1935: 652).

Album rozpoczynamy najmniejszym rozdziałem, liczącym dziewięć fotografii. Równocześnie jest on najbardziej jednorodny pod względem tematycznym. Głównymi bohaterami są tutaj dziecko i jego portret – zrobiony intencjonalnie, by zachować wizerunek widocznej na nim osoby. W całym zbiorze zdjęć chłopskich przechowywanych w IAE PAN takich celowych dziecięcych portretów jest niewiele. Indywidualne ujęcia zazwyczaj wykonywano przy okazji Pierwszej Komunii Świętej, czego przykładem jest fotografia nr 138-7 (Portret komunijny dziewczynki z książeczką modlitewną w dłoni). Chociaż bohaterem wydarzenia było dziecko przystępujące do religijnego obrzędu, uroczystość ta często stawała się okazją, by uwiecznić wszystkich członków rodziny, ale wtedy dziecko w komunijnym stroju niekoniecznie nadal było osobą pierwszoplanową. Fotografie tego typu prezentujemy w kolejnym rozdziale. Skromna w tej kolekcji liczba portretów dziecięcych zdaje się wynikać z faktu, że aparat fotograficzny w powszechnym użyciu przez mieszkańców wsi pojawił się stosunkowo późno. Większość zgromadzonych fotografii datuje się na XX (dwie najmłodsze pochodzą z 1946 roku), ale obecne są również takie, które wykonano w 1938 roku. Chociaż aparaty fotograficzne w użytku prywatnym trafiały się na polskiej wsi rzadko, wiemy, że niektórzy byli w ich posiadaniu i w razie potrzeby świadczyli usługi fotograficzne (na ogół za opłatą).

Rok i miejsce wykonania: 15. VIII.1942 r., wieś włościańska Sugry, wchodząca w skład dóbr kodeńskich, pow. bialski, woj. lubelskie.

Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono jej nieżyjącego krewnego, Henryka Micewicza (syna Mikołaja), gdy był jeszcze niemowlakiem. 

Autor zdjęcia: nieznany. 

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Alina Jakimowicz z Dobromyśla, pow. bialski, woj. lubelskie.

Nr kat. 326-5
1. Niemowlę na pierzynie przed domem
Rok i miejsce wykonania: 15. VIII.1942 r., wieś włościańska Sugry, wchodząca w skład dóbr kodeńskich, pow. bialski, woj. lubelskie. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono jej nieżyjącego krewnego, Henryka Micewicza (syna Mikołaja), gdy był jeszcze niemowlakiem.

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Alina Jakimowicz z Dobromyśla, pow. bialski, woj. lubelskie.

Nr kat. 326-5
Rok i miejsce wykonania: 1938 r., Zawada, gm. Tomaszów Mazowiecki, pow. tomaszowski, woj. łódzkie. Fotografia przedstawia odświętnie i elegancko ubranego, uśmiechniętego chłopca w białej koszuli, jasnych spodniach i kaszkiecie, który trzyma za uzdę chudego konia. W tle widoczne ceglane zabudowania gospodarcze. Z informacji załączonych do zdjęcia wynika, że uwidoczniona na nim osoba to Wacław Ruta z Zawady. Autor zdjęcia: nieznany. Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Sławomir Ruta z Zawady, pow. tomaszowski, woj. łódzkie. Nr kat. 76-3
2. Portret chłopca trzymającego za uzdę konia
Rok i miejsce wykonania: 1938 r., Zawada, gm. Tomaszów Mazowiecki, pow. tomaszowski, woj. łódzkie.

Fotografia przedstawia odświętnie i elegancko ubranego, uśmiechniętego chłopca w białej koszuli, jasnych spodniach i kaszkiecie, który trzyma za uzdę chudego konia. W tle widoczne ceglane zabudowania gospodarcze. Z informacji załączonych do zdjęcia wynika, że uwidoczniona na nim osoba to Wacław Ruta z Zawady.

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Sławomir Ruta z Zawady, pow. tomaszowski, woj. łódzkie.

Nr kat. 76-3
Rok i miejsce wykonania: 1942 r., Zawada, gm. Tomaszów Mazowiecki, pow. tomaszowski, woj. łódzkie.

Fotografia przedstawia odświętnie ubranego chłopca w białej koszuli, jasnych spodniach i kaszkiecie założonym na bakier, który stoi na podwórzu gospodarstwa domowego i z wyrazem dumy na twarzy trzyma za uzdę chudego konia. W tle widoczne ceglane zabudowania. Według informacji załączonych do zdjęcia przedstawia ono Józefa Rutę z Zawady, gdy miał 13 lat. 

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Sławomir Ruta z Zawady, gm. Tomaszów Mazowiecki, woj. łódzkie.

Nr kat. 76-5
3. Portret plenerowy chłopca w kaszkiecie na bakier
Rok i miejsce wykonania: 1942 r., Zawada, gm. Tomaszów Mazowiecki, pow. tomaszowski, woj. łódzkie.

Fotografia przedstawia odświętnie ubranego chłopca w białej koszuli, jasnych spodniach i kaszkiecie założonym na bakier, który stoi na podwórzu gospodarstwa domowego i z wyrazem dumy na twarzy trzyma za uzdę chudego konia. W tle widoczne ceglane zabudowania. Według informacji załączonych do zdjęcia przedstawia ono Józefa Rutę z Zawady, gdy miał 13 lat.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Sławomir Ruta z Zawady, gm. Tomaszów Mazowiecki, woj. łódzkie.

Nr kat. 76-5
Rok i miejsce wykonania: maj 1946 r., Jaworze, gm. Jaworze, pow. bielski, woj. śląskie.

Fotografia przedstawia dziewczynkę w białej sukience komunijnej, z wiankiem na głowie. Włosy ma zaplecione w dwa warkocze związane białymi kokardami, w ręce trzyma modlitewnik. Dziecko opiera się o krzesło stojące po lewej stronie. Sylwetka dziewczynki jest mocno przechylona na bok, jakby miała skrzywienie kręgosłupa.

Na odwrocie zdjęcia napis: „Rok 1946 – maj – niedziela. Moja mama przy I Komunii Św. w Jaworzu. Zdjęcie wykonane w pokoju przez wujka od mamy”.

Autor zdjęcia: brat dziewczynki z fotografii.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Lucyna Gruca z Jaworza Górnego, pow. bielski, woj. śląskie.

Nr kat. 138-7
4. Portret komunijny dziewczynki z książeczką modlitewną w dłoni
Rok i miejsce wykonania: maj 1946 r., Jaworze, gm. Jaworze, pow. bielski, woj. śląskie.

Fotografia przedstawia dziewczynkę w białej sukience komunijnej, z wiankiem na głowie. Włosy ma zaplecione w dwa warkocze związane białymi kokardami, w ręce trzyma modlitewnik. Dziecko opiera się o krzesło stojące po lewej stronie. Sylwetka dziewczynki jest mocno przechylona na bok, jakby miała skrzywienie kręgosłupa. Na odwrocie zdjęcia napis: „Rok 1946 – maj – niedziela. Moja mama przy I Komunii Św. w Jaworzu. Zdjęcie wykonane w pokoju przez wujka od mamy”.

Autor zdjęcia: brat dziewczynki z fotografii.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Lucyna Gruca z Jaworza Górnego, pow. bielski, woj. śląskie.

Nr kat. 138-7
Rok i miejsce wykonania: 1944 r., Jasienica (Śląsk Cieszyński), gm. Jasienica, pow. bielski, woj. śląskie.

Fotografia przedstawia małego, nagiego chłopczyka z płaczliwym wyrazem twarzy, stojącego na trawie nieopodal domostwa. W tle widać drewniany dom z ogrodem. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono jej kuzyna, Franciszka S.

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych rodziny Słowińskich i Kocurek z Łazów, pow. zawierciański, woj. śląskie.

Nr kat. 214-4
5. Nagi, zapłakany chłopczyk w przydomowym ogrodzie
Rok i miejsce wykonania: 1944 r., Jasienica (Śląsk Cieszyński), gm. Jasienica, pow. bielski, woj. śląskie.

Fotografia przedstawia małego, nagiego chłopczyka z płaczliwym wyrazem twarzy, stojącego na trawie nieopodal domostwa. W tle widać drewniany dom z ogrodem. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono jej kuzyna, Franciszka S.

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych rodziny Słowińskich i Kocurek z Łazów, pow. zawierciański, woj. śląskie.

Nr kat. 214-4
Rok i miejsce wykonania: 1946 r. Gromadka, gm. Gromadka, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie.

Fotografia przedstawia wuja nadawcy zdjęcia. Zostało ono wykonane po powrocie dziadka nadawcy (ojca uwiecznionego chłopaka z obozu pracy w Niemczech.

Autor zdjęcia: przypuszczalnie zostało ono wykonane w zakładzie fotograficznym w Legnicy.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Waldemar Kostka z Grodzianowca, pow. Legnica, woj. dolnośląskie.

Nr kat. 244-12
6. Portret legitymacyjny chłopca
Rok i miejsce wykonania: 1946 r. Gromadka, gm. Gromadka, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie.

Fotografia przedstawia wuja nadawcy zdjęcia. Zostało ono wykonane po powrocie dziadka nadawcy (ojca uwiecznionego chłopaka z obozu pracy w Niemczech.

Autor zdjęcia: przypuszczalnie zostało ono wykonane w zakładzie fotograficznym w Legnicy.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Waldemar Kostka z Grodzianowca, pow. Legnica, woj. dolnośląskie.

Nr kat. 244-12
Rok i miejsce wykonania: 1942/1943 r., Dobre, gm. Dobre, pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie.

Fotografia przedstawia kilkunastoletniego chłopca w dwurzędowym płaszczyku i czapce na głowie. Stoi on na zewnątrz domostwa, przy pochyłym drzewie i trzyma się pod boki. W tle widać wejście do domu i rower oparty o ścianę.

Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono Zdzisława S., który w czasie wojny mieszkał w Dobrem u jej wujka Kudłaka, przy ul. Fabrycznej. Później przeprowadził się do Warszawy i został aktorem.

Autor zdjęcia: J. Ostrowski z Dobrego.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Halina Krysiak z Dobrego, pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie.

Nr kat. 253-11
7. Portret chłopca w jesionce opartego o pień drzewa
Rok i miejsce wykonania: 1942/1943 r., Dobre, gm. Dobre, pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie.

Fotografia przedstawia kilkunastoletniego chłopca w dwurzędowym płaszczyku i czapce na głowie. Stoi on na zewnątrz domostwa, przy pochyłym drzewie i trzyma się pod boki. W tle widać wejście do domu i rower oparty o ścianę. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono Zdzisława S., który w czasie wojny mieszkał w Dobrem u jej wujka Kudłaka, przy ul. Fabrycznej. Później przeprowadził się do Warszawy i został aktorem.

Autor zdjęcia: J. Ostrowski z Dobrego.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Halina Krysiak z Dobrego, pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie.

Nr kat. 253-11
6. Portret legitymacyjny chłopca
Rok i miejsce wykonania: 6.06.1942 r., Kamianki Lackie, gm. Przesmyki, pow. siedlecki, woj. mazowieckie.

Fotografia przedstawia młodą dziewczynę, właścicielkę zdjęcia, która stoi w gąszczu zieleni przy domu. W tle widać zabudowania gospodarcze i fragment żurawia studziennego.

Na odwrocie zdjęcia napis: „Na pamiontke śwojej młodości w latach 16-stu. Halina” (pisownia oryginalna).

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Franciszka Hanna Głuchowska z Kamianek Lackich, pow. siedlecki, woj. mazowieckie.

Nr kat. 9-4
9. Portret plenerowy nastoletniej dziewczyny w ogrodzie
Rok i miejsce wykonania: 6.06.1942 r., Kamianki Lackie, gm. Przesmyki, pow. siedlecki, woj. mazowieckie.

Fotografia przedstawia młodą dziewczynę, właścicielkę zdjęcia, która stoi w gąszczu zieleni przy domu. W tle widać zabudowania gospodarcze i fragment żurawia studziennego. Na odwrocie zdjęcia napis: „Na pamiontke śwojej młodości w latach 16-stu. Halina” (pisownia oryginalna).

Autor zdjęcia: nieznany.

Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Franciszka Hanna Głuchowska z Kamianek Lackich, pow. siedlecki, woj. mazowieckie.

Nr kat. 9-4