„Zdjęcie utrwala poświęcenie figury Najświętszej Marii Panny. Inicjatorem powstania figury było Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej Oddział Wieszkowo. (…) Wydarzenia tego rodzaju to święto – w tamtych latach – nie tylko mieszkańców danej miejscowości, ale prawie całej parafii.”
[Jan Grzesiński, fragm. listu dołączonego do zdj. 343-37, IAE PAN]
Na rozdział składa się tylko 18 zdjęć, niemniej ma on doniosłe znaczenie dla opisania i zrozumienia szerokiego kontekstu, w jakim funkcjonowało chłopskie dziecko. Ukazuje różne przejawy świętowania, ale już nie w kręgu rodzinnym, lecz w bardziej rozległym, sąsiedzkim gronie obejmującym całą społeczność – wiejską, czy też parafialną. W przedstawionym zbiorze stosunkowo licznie reprezentowane są sceny uwieczniające dożynki, które symbolicznie wieńczą najważniejszy gospodarczo okres pracy, czyli żniwa. Pozostałe zdjęcia dokumentują uroczystości religijne, odbywające się cyklicznie. Interesującymi elementami zbioru są fotografie prezentujące pątników u stóp Jasnej Góry, wykonane w roku 1936 i 1947. Uwieczniają one społeczność tej samej wiejskiej parafii, choć zapewne już innych jej przedstawicieli. Najliczniejszą grupę w tym zespole stanowią fotografie pozbawione cechy cykliczności wpisanej w naturę uwiecznionej sytuacji. Są to zdjęcia wykonane podczas spontanicznych wiejskich zabaw, a także momentów ważnych z historycznego punktu widzenia.
Rozdział ten liczy 18 zdjęć prezentowanych w trzech grupach:
– pielgrzymki i odpusty, 4 zdjęcia;
– uroczystości wiejskie, 8 zdjęć.
Dożynki
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., Grębów, gm. Grębów, pow. tarnobrzeski, woj. podkarpackie.
Fotografia przedstawia ludzi wychodzących z kościoła w Grębowie po poświęceniu wieńca dożynkowego. Na pierwszym planie widać odświętnie ubrane dzieci; wiele z nich w rękach trzyma bukiety kwiatów. Za nimi idą cztery młode kobiety niosące wieniec. Ubrane są w białe bluzki i ciemne spódnice, włosy mają gładko zaczesane i upięte z tyłu. Dziewczynki i starsze kobiety ubrane są odświętnie, ich stroje mają elementy regionalne: chusteczki na głowach, gorsety, chusty zarzucone na ramiona. Chłopcy mają na sobie jasne koszule, marynarki, długie spodnie i kaszkiety. W tle widać zabudowania kościoła w Grębowie. Według relacji nadawcy zdjęcia dożynki odbyły się we wsi i majątku Grębów, należących do Dolańskich. Zorganizowano je z inicjatywy rządcy majątku, poznaniaka ukrywającego się przed okupantem pod nazwiskiem Zenon Rogalski. Nadawca zdjęcia w tym czasie odbywał praktykę rolną w majątku i brał udział w przygotowaniu uroczystości dożynkowych.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Ignacy Starowiejski z Waplewa Wielkiego, pow. sztumski, woj. pomorskie.
Nr kat. 10-1
Rok i miejsce wykonania: 14.08.1938 r., Wilkowyja, gm. Jarocin, pow. jarociński, woj. wielkopolskie.
Fotografia przedstawia grupę młodzieży w bogatych strojach ludowych i siedzącego pośrodku nich księdza. Według nadawczyni zdjęcia, zostało ono wykonane z okazji dożynek i „święta plonów”. Przedstawia młodzieżowy zespół ludowy z Wilkowyi, w którym występowała również jej matka, Stanisława Bartkowiak. Zdjęcie wykonano na terenie plebanii, stąd też obecność księdza na honorowym miejscu. U dołu zdjęcia napis: „Wilkowyja dnia 14.08.1938 r.”.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Grażyna Kaczmarek z Wilkowyi, pow. jarociński, woj. wielkopolskie.
Nr kat. 62-1
Rok i miejsce wykonania: 1946 r., Chrośnica, gm. Zbąszyń, pow. nowotomyski, woj. wielkopolskie.
Fotografia przedstawia grupę dzieci, przeważnie odświętnie ubranych dziewczynek w wiankach, z biało-czerwonymi chorągiewkami w dłoniach. Idą one wiejską ulicą w szeregu – parami, czasem trójkami. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono pierwsze dożynki po II wojnie światowej we wsi Chrośnica. Widać na nim uczennice i uczniów Szkoły Podstawowej w Chrośnicy; wśród nich znajduje się matka nadawczyni (dziewczynka o blond włosach, w płaszczyku w kratkę).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Radosława Besińska z Chrośnicy, pow. nowotomyski, woj. wielkopolskie.
Nr kat. 148-13
Rok i miejsce wykonania: 1936 r., Sobniów, gm. Jasło, pow. jasielski, woj. podkarpackie. Fotografia jest grupowym ujęciem uczestników dożynek. Na pierwszym planie widoczne są osoby ubrane w ludowe stroje. Kobiety mają na sobie białe bluzki, ciemniejsze spódnice, białe fartuchy, a na szyjach korale. Niektóre mają również na głowach chustki oraz duże chusty zarzucone na ramiona. Dwie małe dziewczynki również ubrane są w strój ludowy, dodatkowo mają na sobie gorsety. Mężczyźni ubrani są w białe koszule wypuszczone na wierzch, na ciemne spodnie. Koszule mają przepasane ciemnymi pasami, a nogawki spodni wpuszczone w wysokie czarne buty. Na przodzie pochodu, w centralnym miejscu, stoi kobieta trzymająca w rękach bochen okrągłego chleba, ułożony na białej, ażurowej serwecie. Przed nią stoją dzieci, a obok inne kobiety i mężczyźni w strojach ludowych. Pozostali uczestnicy dożynek, stojący dalej, ubrani są w odświętne, miejskie ubrania. Za ludźmi i ponad nimi widoczne są trzy duże wieńce dożynkowe; jeden z nich ma kształt korony.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Beata Wójcik.
Nr kat. 324-1
Rok i miejsce wykonania: 1936 r., Sobniów, gm. Jasło, pow. jasielski, woj. podkarpackie.
Fotografia przedstawia pochód dożynkowy przemierzający wiejską drogę, wzdłuż zabudowań gospodarczych. Widoczne są drewniane płoty, drzewa w sadzie, dachy domów. W korowodzie idą głównie młode osoby i wiele dzieci. Pierwsza, liczniejsza grupa, to młode kobiety idziewczęta w jasnych bluzkach i spódnicach. W rękach trzymają grabie, wspierając je na ramionach. Za nimi widać kobietę, która idzie środkiem drogi, w rękach trzymając chleb (?). Nieco dalej idą muzykanci i inni uczestnicy dożynek.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Beata Wójcik.
Nr kat. 324-6
Rok i miejsce wykonania: 1936 r., Sobniów, gm. Jasło, pow. jasielski, woj. podkarpackie. Fotografia jest kontynuacją wcześniejszych zdjęć dokumentujących pochód dożynkowy w Sobniowie. Widać na niej wóz drabiniasty ciągnięty przez konia i liczną grupę młodzieży w strojach ludowych. Na wozie znajduje się duży wieniec dożynkowy. Wóz mija murowany budynek (widoczny jest tylko jego fragment). Wzdłuż drogi, po obu jej stronach stoją liczni uczestnicy dożynek. W tle widoczne ogrodzenie z bramą, nad którą znajduje się szyld „Zegarmistrz Izak Weber”. W głębi za ogrodzeniem widać murowany budynek, w którym mieści się zakład zegarmistrzowski.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Beata Wójcik.
Nr kat. 324-10
Pielgrzymki i odpusty
Rok i miejsce wykonania: 04.09.1936 r., Częstochowa, gm. Częstochowa, pow. częstochowski, woj. śląskie.
Fotografia przedstawia bardzo liczną grupę osób (około stu) – wśród nich znajduje się wiele dzieci, które zostały zgromadzone w pierwszych rzędach. Niektóre trzymają w dłoniach małe obrazki lub książeczki. Nieco za nimi widoczny ksiądz. Wszyscy uczestnicy pielgrzymki są odświętnie ubrani. Na rewersie zdjęcia napis: „Zdjęcie wykonane w 1936 r. 04 IX. Zdjęcie przedstawia pielgrzymkę do Częstochowy. Znajdują się tutaj ludzie z Osieka z mojej rodzinnej wsi”. Wspomniana wieś Osiek położona jest w pow. oświęcimskim, woj. małopolskim.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał/nadesłała: brak danych.
Nr kat. 101-13
Rok i miejsce wykonania: 1947 r., Częstochowa, gm. Częstochowa, pow. częstochowski, woj. śląskie.
Fotografia przedstawia bardzo liczną grupę ponad stu osób, wśród których są liczne dzieci zgromadzone w pierwszych rzędach. Zdjęcie wykonano na tle zabudowań klasztornych Jasnej Góry w Częstochowie. W pielgrzymce uczestniczył wujek nadawcy. Na odwrocie zdjęcia napis: „Zdjęcie wykonano w 1947. Przedstawia pielgrzymkę z Oświęcimia do Częstochowy. Jest na tym zdjęciu mój wujek.”
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: brak danych.
Nr kat. 101-14
Rok i miejsce wykonania: 1937 r., Wilno, obecnie Litwa.
Fotografia przedstawia około stuosobową grupę ludzi pozujących do zdjęcia na dziedzińcu świątyni. W pierwszym rzędzie wiele osób klęczy. Pośrodku grupy siedzi trzech księży; wśród nich znajduje się biskup. U ich stóp na podłodze siedzi siedmioro dzieci. W grupie zdecydowanie przeważają kobiety. Prawie wszystkie mają głowy osłonięte chustkami. W tle widać rzeźby we wnękach i wielkie drzwi prowadzące do wnętrza świątyni. Według nadawcy zdjęcia przedstawia ono pielgrzymkę z parafii Boguty do Wilna w 1937 roku.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Roman Świerżewski z Drewnowa, pow. ostrowski, woj. mazowieckie.
Nr kat. 246-7
Rok i miejsce wykonania: 26.07.1932 r., Puszcza Mariańska, gm. Puszcza Mariańska, pow. żyrardowski, woj. mazowieckie.
Fotografia przedstawia tłum ludzi przy straganach handlowych, ustawionych przy okazji odpustu w dzień św. Anny. Widać na niej dorosłych oraz dzieci w odświętnych strojach. Na odwrocie zdjęcia napis: „Zdjęcie wykonane w dniu 26 lipca 1932 roku podczas odpustu na św. Annę w Puszczy Mariańskiej z widokiem na budynek gminy. Wykonane przez B. Kieresińskiego, miejscowego organistę w Puszczy Mariańskiej, b. gminie Korabiewice, w b. powiecie skierniewickim”.
Autor zdjęcia: B. Kieresiński, miejscowy organista w Puszczy Mariańskiej.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Władysław Szczęśniak z Łodzi.
Nr kat. 20-3
Uroczystości wiejskie
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., wieś Grębów, gm. Grębów, pow. tarnobrzeski, woj. podkarpackie (do końca II wojny światowej majątek Dolańskich).
Fotografia przedstawia zaprzęg składający się z dwóch par wołów w jarzmach przy wozie, na którym siedzi duża grupa rozweselonych mężczyzn, trzymających w rękach długie baty. Na jednym z wołów w drugiej parze siedzi mężczyzna z małym dzieckiem. Według nadawcy zdjęcia mężczyźni jadący wozem „strzelali z batów”, w związku z imieninami księgowego w majątku Dolańskich w Grębowie.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Ignacy Starowiejski z Waplewa Wielkiego, pow. sztumski, woj. pomorskie.
Nr kat. 10-21
Rok i miejsce wykonania: 15.01.1940 r., Chrustowo, gm. Oborniki, pow. obornicki, woj. wielkopolskie.
Fotografia przedstawia kilkanaście osób, głównie kobiet, siedzących dookoła stołu podczas skubania pierza. Na pierwszym planie widoczna jest około siedmioletnia dziewczynka, która również bierze udział w zwyczajowym skubaniu pierza. W pomieszczeniu znajduje się także dwóch mężczyzn. Jeden z nich, w cylindrze, stoi za siedzącymi, a drugi siedzi między kobietami. W tle widoczne regały z naczyniami kuchennymi i zastawą stołową oraz słoje z przetworami. Z tyłu zdjęcia napis: „15.01.1940 rok – data wykonania. Przedstawia ludność wiejską, utrwala posiłek zwany „pępkiem” podczas darcia pierza, wykonane przez Ludwika Krakowiaka, wieś Chrustowo” (pisownia oryginalna)
Autor zdjęcia: Ludwik Krakowiak.
Nr kat. 58-5
Rok i miejsce wykonania: ok.1930-35 r., Chorośnica, Podole, obecnie Ukraina.
Fotografia przedstawia ludzi tańczących na podwórzu przed chłopskim, bielonym domem krytym strzechą. Dorośli są odświętnie ubrani i tańczą w parach. Wśród nich widać też tańczącą grupkę czterech lub pięciu chłopców. W tle widoczni są mężczyźni przyglądający się zabawie.
Autor zdjęcia: Wanda Lebiedzińska.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Aleksandra Gancarz z Andrychowa, pow. wadowicki, woj. małopolskie.
Nr kat. 125-18
Rok i miejsce wykonania: 12.05.1935 r., Irządze, gm. Irządze, pow. zawierciański, woj. śląskie.
Fotografia przedstawia grupę dzieci w różnym wieku, ubranych w stroje ludowe (z elementami stroju krakowskiego). Stoją one w szeregu wzdłuż ściany murowanego budynku. Według nadawczyni zdjęcia zostało ono zrobione w czasie gminnego święta przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego w Irządzach. Na odwrocie zdjęcia napis: „Grupa krakowska na święcie gm. wych. fiz. i przysp. wojsk.. w Irządzach” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Maria Milejska-Czaja z miasta Zawadzkie, pow. strzelecki, woj. opolskie.
Nr kat. 160-15
Rok i miejsce wykonania: lipiec 1910 r., Mikołajowice, gm. Wierzchosławice, pow. tarnowski, woj. małopolskie.
Fotografia przedstawia liczną grupę kobiet i mężczyzn pozujących do zdjęcia w ubraniach ludowych. Siedzą oni w kilku rzędach. Pośrodku drugiego rzędu, licząc od dołu, siedzą kobieta i czterech mężczyzn oraz około ośmioletni chłopiec w mundurku szkolnym. Ma on ogoloną głowę. Osoby te są w zwykłych uroczystych ubraniach. W pierwszym rzędzie (od dołu) i w drugim (po bokach wcześniej opisanych osób) siedzą dziewczęta w wieku od około siedmiu do około dwudziestu lat. Są w strojach ludowych: mają ciemne, zdobione gorsety, białe bluzki i korale, a także jasne fartuchy, dołem przeszyte ozdobnymi, wąskimi taśmami. Spódnice są słabo widoczne. Większość dziewcząt ma na głowach chustki zawiązane z tyłu. W trzecim i czwartym rzędzie stoją młodzi mężczyźni. Wszyscy są ubrani tak samo: w białych sukmanach, zapiętych wysoko pod szyją. Na głowach mają futrzane czapki, z wywiniętymi na zewnątrz brzegami. Według właściciela zdjęcia przedstawia ono uczestników obchodów 500-lecia zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem. Organizatorką obchodów była Helena Dusza, nauczycielka miejscowej szkoły podstawowej, oraz Ignacy Migoń (student filozofii) i Tomasz Skórka (urzędnik pocztowy), a także brat Tomasza Skórki, niewymieniony z imienia student prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim (wszyscy pochodzący z Mikołajowic). Na awersie zdjęcia, u jego dołu odręczny napis: „Obchód Grunwaldzki Mikołajo…, lipiec 19…”. Na rewersie obszerny napis, miejscami słabo czytelny: „Obchód Grunwaldzki urządzony w Mikołajowicach lipiec 1910 r. Urządzali Helena Duszówna nauczycielka, Ignacy Migoń student filozofii Uniw Lwów (po prawej ręce nauczycielki.), Tomasz Skórka urzędnik pocztowy po lewej ręce nauczycielki. 2) Skórka (brat) student prawa Uniw Jagiell drugi na prawo 3) Skórka (…) uczeń VI kl gimn Tuchów w środku Jan Jarosz uczeń II kl gimn nad nim stoi Worek (?) Stanis” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Mieczysława Migoń z Katowic.
Nr kat. 182-1
Rok i miejsce wykonania: 1935 r., Podgrodzie (właściwe: Podegrodzie), gm. Podegrodzie, pow. nowosądecki, woj. małopolskie.
Fotografia przedstawia liczną grupę osób, w tym wiele dzieci, stojących w dwóch rzędach przed wejściem do dużego murowanego budynku. Na pierwszym planie widoczne są przede wszystkim dzieci w różnym wieku, ubrane skromnie i raczej biednie. Dziewczynki mają na głowach jasne chustki, a chłopcy w rękach trzymają czapki. Wielu z nich ma ogolone głowy. Według nadawcy zdjęcia dotyczy ono Podegrodzia i przedstawia pobranie ziemi na budowę kopca Marszałka J. Piłsudskiego w Krakowie. Ziemię pobrano z terenu plebani, gdzie w 1914 r. Marszałek kwaterował.
Autor zdjęcia: nieznany. Na odwrocie zdjęcia napis: „Pobranie ziemi z pod plebanii w Podgrodziu, z miejsca gdzie w 1914 r. kwaterował marsz. Józef Piłsudski – na kopiec Marsz. J. Piłsudskiego w Krakowie. Podgrodzie 1935 r.” (pisownia oryginalna).
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Stanisław Chrząstowski z Podegrodzia, pow. nowosądecki, woj. małopolskie.
Nr kat. 193-24
Rok i miejsce wykonania: 1927 r., Białobrzegi, gm. Białobrzegi, pow. łańcucki, woj. podkarpackie.
Fotografia przedstawia grupę kilkunastu dzieci wraz z dorosłymi: kobietą i czterema mężczyznami, z których jeden był księdzem. Dzieci widoczne na pierwszym planie odziane są w białe fartuszki nałożone na inne ubrania. Niektóre z nich nie mają butów. Kilkoro trzyma w rękach młode drzewka z widocznymi korzeniami, unosząc je nad ziemią. W tle widać zagajnik. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono dzieci szkolne i nauczycieli podczas uroczystości święcenia drzewek, przeznaczonych do obsadzania drogi we wsi Białobrzegi. Osoby widoczne na zdjęciu to ksiądz Partykiewicz, kierownik szkoły Cieśla i nauczyciele: Kulpa oraz Samsonowicz.
Autor zdjęcia: Franciszek Kulpa, ojciec nadawczyni (więcej informacji o autorze zdjęcia zob. opis fotografii 250-2).
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Danuta Drumlewska z Opola, woj. opolskie.
Nr kat. 250-7
Rok i miejsce wykonania: 28.08.1948 r., Wieszków, gm. Krzywiń, pow. kościański, woj. wielkopolskie.
Fotografia przedstawia grupę ludzi – głównie kobiety i dziewczęta w strojach typu krakowskiego, a także liczne dzieci, oraz kilku mężczyzn i chłopców. Stoją oni wraz z księdzem u stóp przybranej wieńcami kolumny zwieńczonej figurą Matki Bożej. Według nadawcy zdjęcia przedstawia ono miejscową społeczność wraz z przeorem klasztoru o.o. Benedyktynów w Lubiniu. W uroczystości uczestniczył także, słabo widoczny na zdjęciu, projektant i główny wykonawca figury Marii Panny, Antoni Grzesiński (krewny nadawcy zdjęcia). W liście dołączonym do fotografii nadawca pisze: „Zdjęcie utrwala poświęcenie figury najświętszej Marii Panny. Inicjatorem powstania figury było Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej Oddział Wieszkowo. Na tym miejscu wypada mi dodać, że nieco wcześniej – nie pamiętam już, który to był rok – sumptem całej wioski postawiono na przeciwnym krańcu wsi figurę Serca Jezusowego. I w tym przypadku autorem projektu i jednocześnie wykonawcom był mój wujek, (…) Antoni Grzesiński. Wydarzenia tego rodzaju to święto – w tamtych latach – nie tylko mieszkańców danej miejscowości, ale prawie całej parafii. Na zakończenie jeszcze jedna informacja, przed wspomnianymi figurami od wielu lat, zawsze w maju i czerwcu – codziennie – odprawiane są nabożeństwa ku czci Najświętszej Marii Panny i Serca Jezusowego. Schodzą się o wyznaczonej godzinie mieszkańcy wsi i zaczynają swoje modły i śpiewy” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Jan Grzesiński z Krotoszyna, pow. krotoszyński, woj. wielkopolskie.
Nr kat. 343-37