„Nie posiadam fotografii z okresu wojny i okupacji, a okres ten ze względów rodzinnych chciałabym zapomnieć”
[Krystyna Skarbek, fragm.. listu do zdj. 329, IAE PAN].
Ostatni rozdział Albumu ukazuje sytuacje trudne, z którymi mierzy się cała rodzina wiejska. Niektóre, jak choroba czy kalectwo dziecka, dotyczą intymnego, rodzinnego kręgu – inne zaś wynikają z „wielkiej polityki” i obejmują całe społeczeństwo, jak na przykład I i II wojna światowa.
W zbiorze, którym dysponujemy, fotografii ukazujących zarówno zatroskane oblicza rodziców, czy dziadków, jak i chore, niepełnosprawne dzieci, jest bardzo mało; tutaj prezentujemy trzy z nich. Zdjęcia zdecydowanie częściej odzwierciedlają toczące się ówcześnie wydarzenia z pogranicza „wielkiej historii”. Jest to zasygnalizowane przez obecność na kadrach przedmiotów i osób niepasujących do zwykłej, dziecięcej codzienności: dorosłych w wojskowych mundurach, broni, elementów odzieży i zabawek stylizowanych na wyposażenie militarne, jak np. karabiny i granaty. Więcej o wojennych losach dzieci i młodzieży uwiecznionej na prezentowanych fotografiach, dowiadujemy się z listów darczyńców, których fragmenty załączamy do opisów zdjęć. Ostatnie dwie ilustracje to fotografie, które należy uznać za unikalne i bardzo rzadkie. Uwieczniają one dzieci romskie oraz polskie na terenie cygańskiego taboru.
Rozdział ten liczy 13 zdjęć prezentowanych w trzech grupach:
– choroba i kalectwo, 3 zdjęcia;
Choroba i kalectwo
Rok i miejsce wykonania: 1929 r., Wylatowo, gm. Mogilno, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Fotografia przedstawia starszą kobietę w ciemnej odzieży, z chustką na włosach związaną z tyłu głowy, która trzyma na kolanach noworodka w białym kaftaniku, czapeczce i beciku z haftowaną narzutką. Kobieta ma smutny i zatroskany wyraz twarzy. Z informacji nadesłanych przez nadawczynię zdjęcia wynika, że przedstawia ono jej mamę z 7-miesięcznym synkiem kaleką, który urodził się jako wcześniak w powodu jej nieszczęśliwego wypadku, wskutek którego spadła ze schodów.
Autor zdjęcia: T. Kowalewski, fotograf z Mogilna.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: M. K. z Wylatowa, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Nr kat. 285-14
![Rok i miejsce wykonania: 1936 r., Wylatowo, gm. Mogilno, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Fotografia przedstawia pięcioro dzieci w różnym wieku pozujących do zdjęcia przed schodami prowadzącymi do budynku. Przed nimi, u ich stóp, leży wzorzysty dywan, na którym widać duży i efektowny, zabawkowy samochód. Dzieci ubrane są w odświętną odzież i stoją w szeregu wyprostowane do zdjęcia. Pośrodku, pomiędzy nimi, na wiklinowym krzesełku siedzi chłopczyk z niedowładem nóg. Po jego obu stronach pozują podobne do siebie dziewczynki w białych sukienkach. Po prawej stronie stoi najmłodszy chłopiec, a po lewej, dziewczynka z wielką kokardą we włosach.
Na odwrocie zdjęcia napis: „Nasi chłopcy J. i K. K. z kuzynkami z Łabiszyna” [dane osobowe do wiadomości redakcji].
Autor zdjęcia: T. Kowalewski, fotograf z Mogilna.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: M. K. z Wylatowa, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Nr kat. 285-17](https://fpiaepan.pl/etnoalbum/wp-content/uploads/2024/10/219.png)
Rok i miejsce wykonania: 1936 r., Wylatowo, gm. Mogilno, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Fotografia przedstawia pięcioro dzieci w różnym wieku pozujących do zdjęcia przed schodami prowadzącymi do budynku. Przed nimi, u ich stóp, leży wzorzysty dywan, na którym widać duży i efektowny, zabawkowy samochód. Dzieci ubrane są w odświętną odzież i stoją w szeregu wyprostowane do zdjęcia. Pośrodku, pomiędzy nimi, na wiklinowym krzesełku siedzi chłopczyk z niedowładem nóg. Po jego obu stronach pozują podobne do siebie dziewczynki w białych sukienkach. Po prawej stronie stoi najmłodszy chłopiec, a po lewej, dziewczynka z wielką kokardą we włosach. Na odwrocie zdjęcia napis: „Nasi chłopcy J. i K. K. z kuzynkami z Łabiszyna” [dane osobowe do wiadomości redakcji].
Autor zdjęcia: T. Kowalewski, fotograf z Mogilna.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: M. K. z Wylatowa, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Nr kat. 285-17
Rok i miejsce wykonania: 1942 r., Wylatowo, gm. Mogilno, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Fotografia przedstawia dwie kobiety – starszą w chustce na głowie oraz młodszą w berecie – z około dwuletnim dzieckiem na rękach. Przed nimi stoi dwóch chłopców. Jeden, około dziesięcioletni, pozuje przed starszą kobietą, trzyma rękę na jego ramieniu, a drugi, w zbliżonym wieku, uśmiecha się z grymasem na twarzy odsłaniającym braki w uzębieniu. W tle za kobietami widać ogołocone z liści gałęzie drzew. Według nadawczyni zdjęcia przedstawia ono ją samą z synkami oraz z matką i kalekim bratem. Na odwrocie zdjęcia napis: „Ja z babcią, czyli matką i synkami 1942, kaleka, Stach z mamą” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: M. K, z Wylatowa, pow. mogileński, woj. kujawsko-pomorskie.
Nr kat. 285-12
Wojna
Rok i miejsce wykonania: 1940 r., Bukowa, gm. Brzostek, pow. dębicki, woj. podkarpackie.
Fotografia przedstawia nastoletniego chłopca w wojskowym mundurze i furażerce, siedzącego ze skrzyżowanymi nogami na trawie. W tle za nim wiejska droga, zabudowania gospodarcze widoczne za wysokim drewnianym płotem oraz dziewczynka wioząca w wózku-spacerówce mniejsze dziecko. Na odwrocie zdjęcia napis: „Lechwar Antoni w czasie wojny rok 1940” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych rodziny Stec i Lechwar.
Nr kat. 60-3
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., Rumienica, gm. Lubawa, pow. iławski, woj. warmińsko-mazurskie.
Fotografia przedstawia około dziesięcioletniego chłopca, który stoi na baczność z wypiętą piersią oraz z karabinem przełożonym przez ramię. Chłopiec ubrany jest w białą koszulę i krótkie spodenki. W tle widoczne kamienne, murowane zabudowania gospodarcze. Według informacji przekazanych przez nadawczynię zdjęcia przedstawia ono brata jej matki, który, jak głosi rodzinna opowieść, pozując do zdjęcia twierdził, że idzie bić się z Niemcami.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Agnieszka Limańska z Rybna, pow. działdowski, woj. warmińsko-mazurskie.
Nr kat. 117-3
Rok i miejsce wykonania: późna jesień 1944 r., wieś Opole, gm. Podedwórze, pow. Parczew, woj. lubelskie.
Fotografia przedstawia matkę nadawczyni z jej koleżankami i kolegami. W liście dołączonym do zdjęcia nadawczyni napisała: „Wieś Opole oraz dzieci z tej wsi, które wiedząc już, co to znaczy wojna, niekiedy głodne, inne niemające dobrze w co się ubrać zapragnęły mieć pamiątkowe zdjęcie (…). Niektóre z nich już nie żyją” (pisownia oryginalna).
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Alicja Łobejko z Włodawy, pow. włodawski, woj. lubelskie.
Nr kat. 191-1
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., Kłodnica Górna, gm. Borzechów, pow. lubelski, woj. lubelskie.
Fotografia przedstawia wnętrze kościoła szczelnie wypełnionego ludźmi i trzy trumny umieszczone pośrodku w otoczeniu wieńców, kwiatów i świec. W części ołtarzowej kościoła, po bokach, stoją choinki, wskazujące na bożonarodzeniowy okres udokumentowanych obrzędów. Według informacji podanych przez nadawczynię zdjęcia dokumentuje ono uroczystości pogrzebowe trójki kilkunastoletnich dzieci, które zginęły w Kłodnicy, uciekając przed Niemcami. Byli to: Stefan Wąsik, Bogumiła Woźniacka, Janina Wąsik.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Elżbieta Filipek z Lublina, woj. lubelskie.
Nr kat. 231-18
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., Kłodnica Górna, gm. Borzechów, pow. lubelski, woj. lubelskie.
Fotografia przedstawia drewniany kościół oraz ludzi, którzy wynoszą na swoich ramionach trumny udekorowane wieńcami. Wokół nich gromadzi się społeczność wiejska w zimowej odzieży. Trwa podczas śnieżyca. Według informacji podanych przez nadawczynię zdjęcia dokumentuje ono uroczystości pogrzebowe trójki kilkunastoletnich dzieci, które zginęły w Kłodnicy uciekając przed Niemcami. Byli to: Stefan Wąsik, Bogumiła Woźniacka, Janina Wąsik. Zdjęcie to, podobnie jak poprzednie, jest jednym z kilku, które dokumentują to tragiczne wydarzenie.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Elżbieta Filipek z Lublina, woj. lubelskie.
Nr kat. 231-19
Rok i miejsce wykonania: 1943 r., Brzostówka, gm. Serniki, pow. lubartowski, woj. lubelskie.
Fotografia przedstawia młodą kobietę w płaszczu i rogatywce z orzełkiem (przekrzywionym), siedzącą na pociętych drwach z kilkuletnią dziewczynką na kolanach. Z opisu nadawczyni zdjęcia wynika, że przedstawia ono Marię Haraszczuk, siostrę jej babci, z córką babci – Dominiką Waśkiewicz. Maria była łączniczką Batalionów Chłopskich i miała pseudonim „Mała”. Wydarzenia, w których brała udział, zostały opisane w książce Mieczysława Moczara pt. „Barwy Walki”.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Sabina Waśkiewicz ze Świdnika, pow. świdnicki, woj. lubelskie.
Nr kat. 203-3
Rok i miejsce wykonania: okres II wojny światowej, Lubelszczyzna.
Fotografia przedstawia kilkuletniego chłopca, ucharakteryzowanego na żołnierza z karabinem w ręce. Dziecko ubrane jest w marynarkę ściśniętą paskiem, spodenki do kolan i białą czapeczkę w typie furażerki. W tle widać zabudowania gospodarcze i rozpościerające się za nimi łąki oraz pola. Na odwrocie zdjęcia napis: „Chłopcy z lasu zrobili synowi swego szefa »granat i karabin«. Tosiek był oficerem łączności w partyzantce i szkolił oddziały leśne AK i BCH”.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Piotr Rudnicki z Nowej Soli, pow. nowosolski, woj. lubuskie.
Nr kat. 232-67
Wykluczenie
Rok i miejsce wykonania: lato 1936 r., okolice Łowicza, pow. łowicki, woj. łódzkie.
Fotografia przedstawia dwóch nagich chłopców, około pięcioletnich, oraz stojącego między nimi i obejmującego ich ramionami starszego chłopca w koszuli do kolan. Dzieci stoją nad rzeką, na której przeciwległym brzegu widać zabudowania wiejskie. Na odwrocie zdjęcia napis: „Dzieci wiejskie”.
Autor zdjęcia: Ryszard Bratkowski, ojciec nadawcy.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Jerzy Bratkowski z Łodzi, woj. łódzkie.
Nr kat. 307-1
Rok i miejsce wykonania: lato 1936 r., okolice Łowicza, pow. łowicki, woj. łódzkie.
Fotografia przedstawia starszą kobietę palącą fajkę, w otoczeniu sześciorga ciemnych, bosonogich i umorusanych dzieci, które siedzą na trawie przed wozem cygańskim. Na wozie wietrzą się kołdry i koce. Za nimi, po lewej stronie, widać dwoje dzieci wiejskich przypatrujących się egzotycznej gromadce: fragment postaci dziewczęcej oraz chłopca opartego o koło wozu. Na odwrocie zdjęcia opis: „Rodzina cygańska. Wykonane przez mojego ojca Ryszarda. Okolice Łowicza. W tych okolicach biwakowało kilka rodzin cygańskich”.
Autor zdjęcia: Ryszard Bratkowski, ojciec nadawcy.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłał: Jerzy Bratkowski z Łodzi, woj. łódzkie.
Nr kat. 307-3
Rok i miejsce wykonania: 8 marzec 1944 r., Kamianki Lackie, gm. Przesmyki, pow. siedlecki, woj. mazowieckie. Fotografia jest mocno zniszczona. Widać na niej grupę ludzi w różnym wieku, w tym dzieci oraz wóz załadowany sprzętami. Na wozie siedzi kilka osób. Nadawczyni zdjęcia tak opisała okoliczności jego powstania: „Zdjęcie z czasów okupacji hitlerowskiej, odjazd do Prus, jest zniszczone, ale na wozie jestem ja w czapce i moja koleżanka Marianna Hyckowska obecnie Gajda. Żegna się moja siostra Apolonia i siostra Regina, reszta ludzi ze wsi” (pisownia oryginalna). Na odwrocie zdjęcia opis: „8.III.1944 Pamiątka w czasie odjazdu do Prus. Pożegnanie. Żałosne”.
Autor zdjęcia: nieznany.
Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, nadesłała: Franciszka Halina Głuchowska, Kamianki Lackie, pow. siedlecki, woj. mazowieckie.
Nr kat. 9-1