Słowo wstępu

Album został opracowany i wydany dzięki wsparciu przyznanemu przez Narodowe Centrum Kultury (NCK) w ramach programu grantowego EtnoPolska (edycja 2024). Oddawana w ręce czytelników publikacja etnograficzna prezentuje różne wymiary wiejskiego dzieciństwa w perspektywie wizualnej i narracyjnej. Naszym celem było stworzenie wielogłosowej opowieści o najmłodszych członkach chłopskich społeczności na przestrzeni kilkudziesięciu lat (koniec XIX w. – 1 połowa XX w.). Zależało nam na pokazaniu roli dziecka w tradycyjnej społeczności agrarnej w jego bogatym spektrum uniwersalnych wartości i współzależności (rodzinnych, międzyludzkich, ekosystemowych). Wykorzystane w tym celu archiwalne fotografie, to część kolekcji znajdującej się w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie zatytułowanej „Fotografia polskiej wsi do 1948 roku”. Znając jej (za) wartość i urok uznałyśmy, że zasługuje na zaprezentowanie szerszej publiczności, która, z jednej strony, doceniłaby jej niebanalne piękno, a z drugiej, byłaby gotowa na wejście z nią w dialog i relację osobistą. O samej kolekcji oraz historii jej powstania piszemy w dalszej części pracy. W tym miejscu pragniemy tylko nadmienić, że jej niekwestionowanym atutem są oryginalne (w większości niepublikowane), zdjęcia pochodzące z prywatnych albumów rodzinnych, będące autentycznymi dokumentami chłopskiego życia
i swoich czasów, w których zostały wykonane.

Spośród zbioru liczącego ponad 4500 fotografii1, który znajduje się w Archiwum Fotograficznym Ośrodka Etnologii i Antropologii Współczesności IAE PAN, wyselekcjonowałyśmy 230 sztuk. Zdjęciom towarzyszą szczegółowe opisy (umieszczone na końcu Części II), które oprócz dostarczenia danych faktograficznych przybliżają czytelnikowi kontekst danego ujęcia. Zależało nam, aby poza walorami artystycznymi, Album posiadał także wartość edukacyjną z zakresu etnografii, historii oraz kultury materialnej i niematerialnej. Niektórym obrazom wiejskiego dzieciństwa towarzyszą, na prawach cytatu, fragmenty relacji pochodzące z listów załączonych do zdjęć oraz z pamiętników chłopskich. Przedstawione w Albumie fotografie dokumentują różne regiony etnograficzne i wydarzenia na przestrzeni bez mała stu lat.

Wybierając ilustracje do publikacji, zamierzałyśmy przede wszystkim zaprezentować zanikające już zjawiska kulturowe związane z dzieciństwem i dorastaniem na wsi. Szczególną uwagę poświęciłyśmy więc zagadnieniom ze sfery zwyczajowej, obyczajowej i obrzędowej. Zależało nam na stworzeniu symultanicznej opowieści o dziecku wychowującym się w specyficznych warunkach środowiskowych, kulturowych i ekonomicznych. Uwiarygodnienie przekazu wymagało ukazania złożoności relacji rodzinnych, międzyludzkich, przyrodniczych, świeckich i sakralnych. Dlatego w Albumie przedstawione zostały różne sfery życia, które wzajemnie przenikają się i implikują, a w konsekwencji determinują funkcjonowanie i pozycję najmłodszych członków wiejskiej społeczności; intencję tę oddają poszczególne rozdziały publikacji (jest ich sześć).

Przygotowanie tak rozumianego „albumu w dialogu” – między obrazem a słowem – stanowiło spore wyzwanie organizacyjne, przewyższające pierwotne wyobrażenia i założenia. Nie chcąc jednak rezygnować z żadnego zaplanowanego w projekcie zadania, ani rzetelności badawczej obligującej do drobiazgowych studiów i kwerend, skoncentrowałyśmy całe nasze zasoby i energię na dopracowaniu publikacji w jej zaplanowanym kształcie i formie. Zdajemy sobie sprawę, że niektóre zagadnienia mogłyby zostać rozszerzone o kolejne wątki i materiały źródłowe, ale ograniczona objętość publikacji zmusza nas do odłożenia tego zamiaru i zrealizowania go w osobnych artykułach. Liczymy, że Album zainspiruje inne osoby do kontynuowania podjętej tematyki i gromadzenia zdjęć dokumentujących życie na polskiej wsi. Dla nas mobilizującym czynnikiem była świadomość, że stare fotografie stanowią element dziedzictwa kulturowego i tożsamości społecznej, a ponadto są świadectwem czasów, które dla obecnych i przyszłych pokoleń wkrótce będą już tylko odległą i trudną do wyobrażenia historią, pełną anegdotycznych opowieści słabo związanych ze światem, w którym żyją.

Książkę tę z założenia adresujemy do szerokiego grona odbiorców, dlatego poza tradycyjną papierową wersją, ma ona również formę cyfrową. Obie opublikowano w otwartym dostępie, a wersja cyfrowa dostosowana jest do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Długo szukałyśmy sposobu na upublicznienie zdjęć w takiej formie, dzięki inicjatywie konkursowej NCK i uzyskanemu dofinasowaniu stało się to możliwe.

Elementem projektu wydawniczego, który nieodłącznie wiąże się z przyjętymi przez nas celami popularyzacyjnymi i edukacyjnymi, było stworzenie strony internetowej korespondującej z Albumem i jego przesłaniem. Dedykujemy ją czytelnikom i odbiorcom Albumu oraz osobom zainteresowanym problemami, które w nim poruszamy. Równocześnie zapraszamy do wspólnej kontynuacji działań badawczo-poznawczo-dokumentacyjnych, które umownie, na potrzeby sytuacji, określamy „etnografią dzieciństwa”2. Zachęcamy do kontaktu poprzez tę stronę osoby, które: chciałyby podzielić się swoimi wspomnieniami i przeżyciami związanymi z dorastaniem na wsi; chciałyby porozmawiać na temat fotografii prezentowanych w albumie; rozpoznały na nich siebie lub inne osoby i znają ich dalsze losy; pochodzą z wsi wymienionych w książce (lub z innych), i posiadają stare zdjęcia; posiadają informacje na temat materiałów archiwalnych z opisanej kolekcji lub z innych zbiorów tego rodzaju. Na koniec, polecamy projektową stronę internetową (fpiaepan.pl/etnoalbum) oraz kontakt przez nią, osobom i instytucjom, które zainteresowane są udziałem w zajęciach lub warsztatach dotyczących zbierania historii rodzinnych i tworzenia lokalnych „archiwów pamięci” poświęconych zagadnieniom analogicznym do tych, które poruszono w Albumie.

Zależy nam, aby publikacja ta łączyła przeszłość z teraźniejszością, komunikowała ze sobą różne pokolenia, a także pobudzała wyobraźnię i zachęcała do rozmowy.

Poniżej prezentujemy nagranie ze spotkania autorskiego z dr hab. Katarzyną Kość-Ryżko i z dr Ewą Baniowską-Kopacz, podczas którego zaprezentowały album i zamieszczone w nim zdjęcia.

Podziękowania

Wspomnianych zamierzeń nie udałoby się zrealizować, nawet w najmniejszym stopniu, gdyby nie pomoc i zaangażowanie wielu osób. Jesteśmy bardzo wdzięczne tym, którzy na różnych etapach powstawania i realizacji projektu obdarzyli nas zaufaniem i wspierali nasze działania. Bez ich wymiernej pomocy wydanie Albumu nadal pozostałoby w fazie powracającego od lat, nieco już natrętnego, pomysłu.

Kierując się chronologią zdarzeń, pierwsze słowa podziękowania kierujemy do Anny Sokólskiej – Majchrzak (kierowniczki Głównej Biblioteki IAE PAN w Warszawie), która była dla nas niezawodną i niezwykle kompetentną przewodniczką po zasobach archiwalnych fotografii wiejskiej w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN. Bez jej wiedzy i życzliwości przygotowanie tej publikacji zajęłoby kilka dobrych lat, a nie – jak w tym przypadku – kilka miesięcy.

Wyrazy wdzięczności kierujemy także do naszego Szefostwa. Od samego początku miałyśmy bowiem pełną aprobatę dla tego przedsięwzięcia publikacyjnego ze strony Dyrektora Instytutu – Profesora Mariana Rębkowskiego – który wyraził zgodę na wykorzystanie materiałów archiwalnych z zasobów IAE PAN. Uzyskane wsparcie miało również znaczący wymiar finansowy i organizacyjny, za który serdecznie dziękujemy. Bez tego wsparcia i życzliwej asysty nie mogłybyśmy aplikować o grant z NCK.

Przy tej okazji słowa podziękowania kierujemy do pomysłodawców i organizatorów konkursów EtnoPolska, odbywających się od kilku lat w NCK, dzięki którym powstało wiele fantastycznych inicjatyw i publikacji popularyzujących kulturę i tradycje wsi polskiej dawnej i współczesnej. My również jesteśmy beneficjentkami tego programu i dziękujemy za dostrzeżenie potencjału w zgłoszonym projekcie oraz za środki finansowe przyznane na jego realizację.

Kolejnym bardzo ważnym ogniwem w naszym „łańcuszku wdzięczności” jest Fundacja Przyjaciół IAE PAN oraz jej Prezes dr Zbigniew Kubiatowski, który od początku do końca koordynował ten projekt, wykazując się przy tym ponadprzeciętną cierpliwością. Dzięki jego profesjonalizmowi, doskonałej organizacji i orientacji w procedurach grantowych – które nierzadko zniechęcają do aplikowania – odważyłyśmy się podjąć wyzwanie polegające na wydaniu Albumu w ekstremalnie krótkim czasie. Udało się – bardzo dziękujemy.

Choć odpowiedzialność za wszystkie błędy, usterki i decyzje, które wpłynęły na kształt i treść niniejszej publikacji ponosimy wyłącznie my – Autorki i redaktorki Albumu – to byłoby ich pewnie znacznie więcej, gdyby nie wiedza i doświadczenie kilku osób. Jesteśmy stokrotnie wdzięczne recenzentom tej pracy – dr hab. Marioli Tymochowicz, prof. UMCS i dr hab. Marcinowi Kępińskiemu, prof. UŁ. – za wszystkie uwagi merytoryczne i wskazówki warsztatowe. Dziękujemy także: naszej Koleżance – dr Agacie Bisieckiej – za skrupulatną korektę językową, celne uwagi i wielce pomocne sugestie; tłumaczce Joannie Kurowskiej (zd. Witkowskiej) – za wyczucie etnograficzne, pasję z jaką wykonuje swoją pracę i niezawodność; Kasi Sawickiej – za zaangażowaną lekturę i ofiarowany czas.

Dobrym i twórczym duchem, który towarzyszył nam na wszystkich etapach pracy przy Albumie – począwszy od wybierania zdjęć i przygotowania ich do druku, po całościową koncepcję graficzną publikacji – była Eliza Królak. Dziękujemy bardzo za tchnienie życia w nasz pomysł.

Na koniec, choć równie dobrze można by od tego zacząć, wracamy do kolekcji Fotografii wsi polskiej do 1945 r. czy też Fotografii chłopskiej, która wyznacza axis mundi naszego projektu i całego Albumu. Wyrażamy ogromną wdzięczność prekursorom i inicjatorom powstania tego niezwykłego zbioru fotograficznej dokumentacji minionego czasu – redaktorom „Nowej Wsi”: Marii Bijak, Aleksandrze Garlickiej i Kazimierzowi Długoszowi. W ich stronę kierujemy także najwyższe dowody uznania za pomysł i organizację w 1983 roku wielkiej akcji zbierania dawnej fotografii chłopskiej. Bez wykonanej przez nich pracy i zgromadzonej kolekcji, wieś polska na przełomie XIX i XX w. – w całej swojej odsłonie, nie zawsze sielskiej, nostalgicznej i lirycznej – nie byłaby tak wdzięcznym tematem analiz i interpretacji.

Spinającą klamrą, czy też ogniwem, naszych podziękowań, będzie „podmiot zbiorowy”, niemniej niezwykle ważny. Wyrazy szczerej wdzięczności kierujemy do czytelników Albumu, komentatorów, krytyków, entuzjastów amatorskiej fotografii oraz do tych, którzy swoją pracą i dziełami (literackimi,filmowymi, wizualnymi) przyczynili się do „zwrotu ludowego” w Polsce – inspirujecie, stawiacie trudne pytania, dodajecie śmiałości, odbrązawiacie pomniki, dzielicie się doświadczeniami i zachęcacie do poszukiwania odpowiedzi.

Za całokształt dziękujemy zwłaszcza Wam – najbliższym i najwyrozumialszym na całym świecie – Jurkowi oraz Emilce i Fredziowi.