W 2020 roku Fundacja Przyjaciół IAE PAN zrealizowała projekt „Ludzie i dziedzictwo lasów – materialne ślady i pamięć o działalności Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”
Niniejszy projekt zakładał historyczne oraz etnograficzne rozpoznanie śladów działalności Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”. Na podstawie wskazanych badań przeprowadzona została analiza porównawcza pamięci historycznej (dokumenty archiwalne) i społecznej (świadomość społeczna), na podstawie której przygotowaliśmy raport dotyczący poprawy ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa „Gryfowców”. Raport ten został uzupełniony o wskazania dotyczące poprawy opieki na tym dziedzictwem i możliwości jego wykorzystania do rozwoju społecznego i gospodarczego.
Głównymi celami zadania były:
– cel naukowy – poznanie różnic pomiędzy faktami historycznymi dotyczącymi TOW „Gryf Pomorski”, a pamięcią o nich w społeczeństwie,
– cel społeczny- stworzenie na podstawie badań historycznych i etnograficznych zaleceń wskazujących, jak i po co przywracać pamięć o działalności partyzantów z „Gryfa Pomorskiego” oraz jak wykorzystać ją do rozwoju społecznego i gospodarczego.
Od czasu zakończenia 2. wojny światowej minęło już ponad 70 lat. Przez ten czas pamięć o działalności partyzantów zrzeszonych w „Gryfie Pomorskim” i wspierających ich osób, musiała się zmienić i zmieniła się. Przyczynił się do tego zarówno czas, jak i działalność komunistycznych władz PRL. Dziś mimo, że istnieje kilkanaście prac historycznych dotyczących działalności „gryfowców” nikt naprawdę nie wie, jak ich historia jest postrzega przez społeczeństwo – zwłaszcza tę jego część, która zamieszkuje dziś teren, na którym walczyli z okupantem. W licznych zachowanych zwłaszcza w pamięci osób starszych historiach powstańczych fakty plączą się i mieszają. Wskazywane są różne miejsca potyczek z hitlerowcami, różne miejsca w których budowano bunkry oraz różne miejsca, w których mają spoczywać szczątki poległych osób. Również sama działalność „gryfowców” – zarówno jako całej organizacji, jak i pojedynczych osób, jest różnie wspominana i interpretowana. Zważywszy że opiera się ona o zatarte wspomnienia narosło wokół niej wiele mitów i legend, które wypaczają historyczne fakty i wpływają negatywnie na pamięć o ich działalności. Nasze badania miały na celu zebranie informacji archiwalnych o działalności partyzantów „Gryfa Pomorskiego” na terenie powiatu Chojnickiego, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy z lokalną ludnością. Aspekt ten jest niezwykle istoty ponieważ działalność – jak sama nazwa wskazuje – Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” była znana lokalnej ludności głównie z osobistych kontaktów z „gryfowcami”, a nie podejmowanych przez nich w sekrecie akcji zbrojnych. Pomoc w zaopatrywaniu grup powstańców, przekazywanie informacji o działaniach okupanta, czy przyjmowanie we własnych domach „wracających z lasu” były źródłami informacji o działaniach zbrojnych. Ten mówiony przekaz był przez bardzo długi czas jedyną formą przekazywania do społeczeństwa informacji o podejmowanych przez partyzantów działaniach. Dane te nie były dotąd przedmiotem szczegółowej analizy, a to one właśnie są źródłem historii, które dziś – często zmienione i wypaczone – funkcjonują w społecznej świadomości.
Prowadzi nas to do drugiego – najważniejszego aspektu badań, jakim są wywiady etnograficzne zbierające funkcjonujące w społecznej świadomości historie dotyczące działalności „gryfowców”.
Zespół etnografów, podczas tak zwanych wywiadów pogłębionych, które przeprowadził z mieszkańcami powiatu Chojnickiego zbrał funkcjonujące historie i wspomnienia związane z partyzantami. Istotne było również poznanie funkcjonowania fenomenu „Gryfa Pomorskiego” w społecznym przekazie i wyobrażeniu zarówno miejscowych, jak też przyjezdnych. Należy bowiem pamiętać, że region, w którym działali gryfowcy, to bardzo atrakcyjny turystycznie i krajobrazowo teren, cieszący się dużym zainteresowaniem turystów z kraju i zagranicy. Zamierzeniem realizatorów projektu było więc także pogłębienie wiedzy na temat zagadnień wchodzących w zakres studiów nad pamięcią (memory studies), historią mówioną (oral history) i zarządzaniem dziedzictwem kulturowym, zwłaszcza zaś tym nieoczywistym (managing of contested culture heritage). Pozwoliło to na poddanie analizie i opisanie różnych strategii upamiętniania przeszłości drugowojennej i towarzyszących im motywacji na poziomie jednostkowym, zbiorowym, lokalnym i narodowym. Niemniej istotnym celem było również poznanie sposobów wykorzystania wydarzeń historycznych i ich materialnych pozostałości w działalności turystycznej oraz dla budowania „lokalnej marki” i „produktu regionalnego”.
Przede wszystkim jednak, w etnograficznej części projektu, zależało nam na zbadaniu jak funkcjonują jego bohaterowie i ich działalność w zbiorowej świadomości i wyobraźni; co podtrzymuje ich mit i legendę oraz na jakie potrzeby społeczne i kulturowe odpowiadają i w jakim zakresie je zaspokajają. Zależało nam na poznaniu, jak ludzie i wydarzenia związane z „Gryfem Pomorskim” są wykorzystywane w zależności od stawianych przez różne instytucie i podmioty celów: dydaktycznych, pedagogicznych, formacyjnych, martyrologicznych, patriotycznych, ideologicznych, czy też komercyjnych. Celem przeprowadzonych badań terenowych była więc m.in. odpowiedź na pytanie, jaką wartość symboliczną przypisuje się partyzantom „Gryfa Pomorskiego” oraz materialnym pozostałościom ich działalności w lokalnej świadomości i krajobrazie – zwłaszcza w kontekście dostępnych danych historycznych i archiwalnych oraz przeprowadzonych w ramach projektu badań etnograficznych.
W ten sposób projekt kompleksowo podjęliśmy problematykę łączącą przeszłość i współczesność dziedzictwa gryfowców – materialne ślady w archiwach (przeszłość) oraz ich znaczenie i rolę dla dzisiejszych mieszkańców regionu (współczesność).
Porównanie danych historycznych oraz etnograficznych pozwoliło na wskazanie, w których aspektach pamięć o działalności partyzantów z Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” została zatracona lub wypaczona. Pozwoliło też odpowiedzieć na pytanie dlaczego akurat takie, a nie inne aspekty uległy zmianie, gdy inne przetrwały w zgodzie z historycznymi dokumentami. Dało to również odpowiedź na pytanie czy pamięć dotycząca „Gryfa” uległa mitologizacji, czy funkcjonuje w zgodnie z faktami historycznymi.
Powyższe analizy to aspekt naukowy projektu, który łącząc historię i etnologię pozwolił odpowiedzieć na pytania z zakresu funkcjonowania pamięci o tak ważnym elemencie dziedzictwa kulturowego, jakim jest TOW „Gryf Pomorski”. Przedstawiciele Fundacji wychodzą jednak z założenia, że nauka powinna mieć również charakter utylitarny, a jej wyniki powinny mieć wpływ na rozwój społeczny i gospodarczy. Dlatego na podstawie opracowania wyników naukowych projektu, powstały zalecenia dotyczące tego, jak przywracać pamięć o „Gryfie Pomorskim”. Zalecenia te są oparte o analizę SWOT i wskazują mocne i słabe strony dbania o pamięć o „Gryfowcach” (np. najbardziej wypaczone elementy historii – które źle wpływają na pamięć o działalności partyzantów oraz najlepiej upamiętnione miejsca z nini związane) oraz szanse i zagrożenia, które niesie za sobą stan zastany. Na podstawie tej analizy oraz literatury przedmiotu i doświadczeń realizatorów projektu, wskazane zostały zalecenia, jak najskuteczniej dbać o dziedzictwo „Gryfowców”, tak aby przekładało się ono nie tyko na rozwój społeczny lokalnych społeczności, ale również na rozwój gospodarczy (oparty np. o turystykę historyczną).
Projekt sfinansowano ze środków:
– Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i I.J.Paderewskiego
w ramach Funduszu Patriotycznego
– Powiatu Chojnice
